अधिकारकर्मीलाई मानसिक हिंसा

जिल्लामा यतिबेला लैंगीक हिंसाविरूद्ध १६ दिने अभियान सञ्चालन भईरहेको छ । सामाजिक मूल्य मान्यताका आधारमा हुने विभेदीकरणको अन्त्यका लागि विभिन्न संघसंस्थाका सरोकारवालाहरू यो अभियानमा सक्रिय भएर लागिरहेका छन् । विशेषगरी महिलाका सवालमा काम गर्दै आएका महिला अधिकारकर्मीहरू यो अभियानमा बढी सक्रिय देखिएका छन् । पुरूषको बर्चस्व रहेको समाजले महिलाहरूमाथि विभिन्न हिंसात्मक व्यवहार देखाउँदै आएकाले उनीहरू त्यस्ता गतिविधिविरूद्ध आवाज उठाउँदै आईरहेका छन् । अरूको हक, अधिकार र सम्मानका लागि काम गर्दै आएका कतिपय महिला अधिकारकर्मीहरू स्वयम् आफू पनि हिंसा झेल्दै आएको पाइएको छ । अरूको न्यायका लागि अहोरात्र खटिएर काम गर्ने अभिकारकर्मीहरू नै हिंसामा पर्नुको मुख्य कारण के हो ? किन स्वयम् अधिकारकर्मीहरू हिंसामा पर्ने गरेका छन् ? भनेर विभिन्न क्षेत्रमा क्रियाशील महिला अधिकारकर्मी, मानवअधिकारकर्मी लगायतसँग आजको प्रदेश टुडेको टुडे राउण्ड टेबलमा कुराकानी गरेका छौं । 

ऐन कार्यान्वयन नहुँदा समस्या

विष्णु आचार्य
प्रमुख
महिला बालबालिका तथा सामाजिक विकास शाखा
तुलसीपुर उपमहानगरपालिका
बिशेषगरी सबै व्यक्ति हिंसामा पर्नुको मुख्य कारण नै राज्यले निर्माण गरिएका ऐनहरू कार्यान्वयन हुन नसक्नु नै हो । किनभने जब बनाईएका नीति तथा नियमहरू सही तरिकारले कार्यान्वयन हुन सक्दैनन् भने कसको डर क्रासले अपराध गर्नबाट टाढा हुने ? कसको डरले एकले अर्कालाई हिंसात्मक व्यवहार नगर्ने ?
राजैनीतिक अस्थिरता र फितलो राज्य व्यवस्थाका कारण गरिव, निमुखा, सोझा नागरिक, अशिक्षित, आर्थिक अवस्थाले कमजोर भएका महिलाहरू लैंगीक हिंसा झेल्दै आइरहेका छन् ।
सरकारले समाजमा हुने हिंसाजन्य गतिविधिका विरूद्ध सचेतना अभियानहरू चलाउन नसक्नु, हिंसाजन्य गतिविधिहरू रोक्नका लागि काम गरिने संघसंस्था तथा विभिन्न कार्यनीतिहरू तय गर्न नसक्नु, यस क्षेत्रका लागि पर्याप्त बजेट विनियोजन गर्न नसक्दा पनि हिंसात्मक घटनाहरू भईरहेका छन् ।
कतिपय कानुनसमेत विभेदित रूपमा बनाइएका छन् । यसले पनि प्रभाव पारेको छ । जसका कारण समाजमा पीडितहरूले भोग्नुपरेको लैंगीक हिंसा, घरेलु हिंसाका विरूद्ध आवाज उठाउँदै सम्बन्धित निकायसम्म पुग्ने हामीहरू स्वयम् थुर्पै समस्याहरू धम्की त्रासहरू झेल्नुपरेको छ ।
किनभने हाम्रो समाजले अरूको अधिकारका लागि निःस्वार्थ काम गर्ने व्यक्तिहरूलाई सम्मान गर्नुपर्छ, उनीहरूलाई सहयोग गर्नुपर्छ भन्ने जानेको छैन ।
जब राज्यले नै यस विषयमा ध्यान दिन सकेको छैन भने अरूले यसको बारेमा के बुझ्ने ? सँधै अरूको आलोचना गरेर बस्ने हाम्रो समाजले महिलाहरूले अरूका लागि दुई शब्द बोलेको, एक÷दुई ठाउँ गएको, कुनै व्यक्तिसँग बोलेको देख्यो भने नकारात्मक सोंच उब्जाउँछ ।
छोरी मान्छे भएर दुनियाँ ठाउँ जानु हुँदैन, अरूसँग ठूलो स्वरमा बोल्नु हुँदैन, सधै गाउँ समाजले बनाएको रितिरिवाजमा रहेर काम गर्नुपर्छ भन्ने गलत मानसिकता बोकेकै कारण आज आमनागरिक र स्वयम् अधिकारकर्मीहरूसमेत हिंसामा पर्नुपरेको छ ।
लैंगीक समानता कायम गर्न तथा लैंगीक हिंसा अन्त्यका लागि ऐन २०७२ ले विभिन्न नीति, नियमहरू तय गरेको भएपनि अहिलेसम्म उक्त नीति नियमहरू कार्यन्वयन हुन सकेका छैनन् ।
जसका कारण यहाँका राजनैतिक दलहरूले शक्ति र पैसाको भरमा न्याय प्रक्रियामा अवरोध उत्पन्न गर्ने, राजनैतिक शक्तिको भरमा धम्क्याउने, तेरो पनि पालो आउँछ भन्ने, हाम्रो कारण माथि पुगेको होईनौँ भन्दै बारम्बार फोनमा धम्क्याउने, अदालतसम्म पुग्नै लागेका फाइलहरू रकमको प्रलोभन देखाउँदै रोक्न लगाउने,
पीडितलाई किनिदिने, मुद्दा उल्ट्याउन लगाउने जस्ता गलत गतिविधिका कारण अधिकारकर्मीहरूलाई काममा तनाव उत्पन्न भईरहेको हुन्छ । कोहि अधिकारकर्मीहरू यस्ता व्यवहार सहेर बसिरहेका हुन्छन् भने कोहि यसको विरूद्ध आवाज उठाउँदै आउँछन् ।
घरपरिवार, आफ्नो कुनै प्रवाह नगरी अरूको अधिकारका लागि विभिन्न समस्या झेल्दै काम गर्ने अधिकारकर्मीहरूको सुरक्षाका विषयमा पनि सरकारले ध्यान दिनुपर्ने हो ।
कतिपय अवस्थामा के हुन्छ भने यदि मैले कोही कसैलाई न्याय दिन सफल भए, पीडितलाई न्याय दिएर उसलाई खुशी बनाए भने पीडक पक्षले मलाई आक्रमण गर्न खोजिरहेका हुन्छन्, विभिन्न खालका अपशब्दले गाली गरिरहेका हुन्छन्, कतिपय अवस्थालाई प्रशासनलाई आफ्नो पक्षमा ल्याएर हामीमाथि दुव्र्यवहार गर्न खोजिरहेका पनि हुन सक्छन् ।
यो पनि हामीमाथि ुहुने हिंसा नै हो । विभिन्न खालका जोखि वहन गर्दै न्यायीक क्षेत्रमा काम गर्न त्यति सहज छैन । यसर्थ सरकारले हामी महिला अधिकारकर्मी, अधिकारकर्मीहरूलाई सुरक्षाको व्यवस्था गर्न जरूरी छ ।

महिला हिंसाविरूद्धको १६ दिने अभियानमा निकालिएको मोटरसाइकल ¥याली ।

सामाजिक संरचना गलत

माया श्रेष्ठ
अधिकृत
महिला बालबालिका तथा सामाजिक विकास शाखा
तुलसीपुर उपमहानगरपालिका

जुनसुकै क्षेत्रमा रहेर काम गर्नका लागि सर्वप्रथम त्यस क्षेत्रको सामाजिक संरचना ठिक हुन आवश्यक छ । यदि हामी हाम्रो समाजको विकास, यहाँका नागरिकहरूको हक, अधिकार र संरक्षणका लागि काम गर्छौँ,
न्याय खोज्छौँ भने हाम्रो समाजको संरचना पनि सही हुन जरूरी छ । हाम्रो समाज पितृसत्तामा अडिएको समाज हो । यहाँ जतिसुकै सेवा सुविधा र श्रोत साधनहरू उपलव्ध हुन्छन् । सबै पुरूषको वर्चस्व कायम रहन्छ ।
यदि महिलाहरूलाई पनि उपलव्ध श्रोत र साधनहरू पहुँचसम्म पु¥याउन सक्ने हो भने कुनै समस्या आउँदैन । तर यहाँ श्रोत साधन र पहुँचको हिसाबले हेर्ने हो भने साधारण महिलाहरू मात्र होइन हामी अधिकारकर्मीहरूसमेत समस्यामा पर्ने गर्दछौँ ।
कसैले केही नगरे पनि आफू स्वतन्त्र भएर काम गर्न सक्ने वातावरण अहिले छैन । काम गर्दै गर्दा कहिले धेरै समय बित्यो, रात प¥यो भने कसले के भन्ने हो ? कसले के गर्ने हो ? भन्ने मनमा डर उत्पन्न हुन्छ । अपरिचित व्यक्तिले भेटेमा ममाथि हिंसात्मक वातावरण उत्पन्न हुने हो की भनी स्वयम् क्रसित हुनुपर्ने अवस्था रहेको छ ।

काम गर्दै गर्दा हामीले कतिपय ठाउँमा गाउँसमाजको डरले महिलाहरू हरेक कुराबाट पछाडी परिरहेका हुन्छन् । मानसिक यातना झेलिरहेका हुन्छन्, घरेलु हिंसाको सिकार बनिरहेका हुन्छन् तर आफ्ना समस्याहरू बाहिर ल्याउन सकिरहेका हुँदैनन् ।

किनभने भोलि मलाई समाजले केही भन्ने हो की ? मेरो बेइज्जत हुने हो की ? कसैले प्रश्न गर्ने होकी ? कहाँ जाने ? के गर्ने ? भन्ने विभिन्न डर क्रासले आफ्ना समस्याहरूसँग जेलिएर बसिरहेको भेटिन्छन् ।

---

यो सबैलाई हुन्छ । मलाई पनि हुन्छ । यसको लागि त हाम्रा सामाजिक संरचना, यहाँको सामाजिक मूल्य, मान्यताले हामीलाई निडर भएर हिड्ने, निर्धक्क भएर काम गर्न सक्ने वातावरण सिर्जना भयो भने हिंसा न्यूनीकरण हुन्छ ।
अहिले महिलामाथि कुनै पनि प्रकारको हिंसा भएमा कानुनहरू बलियो बनेको छ । कानूनी प्रक्रियामा गए हिंसामा परेका पीडितहरूले सहजै न्याय प्राप्त गर्छन् । तर यसका लागि समाजको साथ र सहयोगको आवश्यकता छ ।
महिला पुरूषबीच विभेदको अन्त्य गर्नुपर्छ । महिलामाथि हिंसा गर्नुहुँदैन, सबैलाई ईमान्दार व्यवहार गर्नुपर्छ भन्ने मानसिकताको विकास भयो भने हामी अधिकारर्मीहरूलाई पनि काम गर्न सजिलो, पीडितले न्याय पाउने, पीडकले सजाय पाउने हुन्छ ।
समाजमा हुने हिंसाजन्य गतिविधिहरू पुरूषकै कारण हुन्छ भन्ने छैन । कोही पुरूषले महिलाहरूको हक, अधिकार र उनीहरूको न्यायका लागि काम गरिरहेका हुन्छन् । तर समाजलाई भयमुक्त बनाउनका लागि पुरूषहरूले नै सक्रिय भूमिका खेल्न जरूरी छ ।
काम गर्दै गर्दा हामीले कतिपय ठाउँमा गाउँसमाजको डरले महिलाहरू हरेक कुराबाट पछाडी परिरहेका हुन्छन् । मानसिक यातना झेलिरहेका हुन्छन्, घरेलु हिंसाको सिकार बनिरहेका हुन्छन् तर आफ्ना समस्याहरू बाहिर ल्याउन सकिरहेका हुँदैनन् । किनभने भोलि मलाई समाजले केही भन्ने हो की ?
मेरो बेइज्जत हुने हो की ? कसैले प्रश्न गर्ने होकी ? कहाँ जाने ? के गर्ने ? भन्ने विभिन्न डर क्रासले आफ्ना समस्याहरूसँग जेलिएर बसिरहेको भेटिन्छन् । उनीहरू आफ्ना समस्या र हिंसाका विषयमा खुलस्त भएर बोल्न नसक्नु पनि सामाजिक संरचनाकै प्रभाव हो ।
जब उनीहरूले आफ्नो समस्याहरू प्रष्टसँग बताउन सक्दैनन् भने हामीले उनीहरूलाई कसरी न्याय दिने ? म यो कुराले हिंसामा परेको छु, मलाई न्याय दिनु प¥यो भनेर उनीहरू हामीसमक्ष आएको खण्डमा हामीले पनि परिवारको सल्लाह, सुझावका आधारमा कानुनी प्रक्रियाद्वारा न्याय दिन सक्छौँ ।
यसरी ढुक्कसँग न्याय खोज्ने र न्याय प्रदान गर्ने वातावरणको सिर्जना भयो भने समाज भयमुक्त हुन्छ, हिंसात्मक व्यवहारहरू हुन पाउँदैनन् ।
जसका कारण हामीलाई पनि अधिकारका क्षेत्रमा रहेका काम गर्ने हौसला र उर्जा मिल्ने गर्दछ । यसर्थ सर्वप्रथम हामीले हाम्रो गलत संरचनाहरू जस्तैः सामाजिक मूल्य मान्यता, परम्परागत मानसिकता, कुरिती लगायतलाई परिवर्तन गरी सकारात्मक धारणाको विकास गर्न जरूरी छ ।

परम्परागत सोंचका कारण हिंसा

शुष्मा गिरी
निवर्तमान अध्यक्ष
महिला मानवअधिकार रक्षक सञ्जाल, दाङ

हामी हिंसामा पर्नुको मुख्य कारण परम्परागत साेंच नै हो । महिला भएर पुरूषकै जसरी घर बाहिर जान मिल्दैन्, जानु हुँदैन भन्ने मानसिकता अझै पनि समाजबाट हट्न सकेको छैन । समाजको पितृसत्तात्मक सोचले हामी स्वयम् अप्ठ्यारोमा पर्ने गर्दछौँ ।
महिलाको क्षेत्रमा, मानवअधिकारको क्षेत्रमा, शिक्षा स्वास्थ्यको क्षेत्रमा रहेर काम गर्नु गलत त होइन । तर समाजलाई हाम्रो काम पच्दैन । किनभने हामी महिलाहरू अरूको हकअधिकारका लागि भएपनि आवाज उठाउँदै विभिन्न संघसंस्था, विभिन्न सरोकारवाला निकायहरू समक्ष पुग्नु पर्छ ।
कहिले रात पर्छ, कहिले काम बन्दैन, कहिले अरूको गालीगलौच सुन्नुपर्छ । यस्ता विभिन्न कारणले घरपरिवारमा समेत प्रश्नहरू उठ्न थाल्छन् । समाजले औँला ठड्याउन खोज्छ । कसका लागि ?
यस्ता काम किन गर्नु ? के पाइन्छ ? को हुन् ? नचिनेकाहरूलाई किन सहयोग गर्नु ? लगायत विभिन्न प्रश्नहरूले हामीलाई दिनरात मानसिक यातना दिने गर्दछ ।
महिला भएर हक, अधिकार र न्याय प्रदान गर्न खोज्नु हाम्रो लागि निकै चुनौतीपूर्ण छ । तर समाजले हामीलाई जस्तो सुकै प्रश्नहरू गरेर यातना दिने, काममा बाधा अड्चन ल्याउन खोजेपनि हामी सबै एकजुट भएर लाग्ने छौँ । लागिरहेका छौँ । समाजलाई अहिले पनि थाहा छैन कि, आफूले पाउनुपर्ने न्याय र अधिकार अरूलाई पनि चाहिन्छ ।
त्यसैले समय–समयमा हामीमाथि विभिन्न हिंसात्मक व्यवहारहरू हुने गर्दछन् । विशेषगरी यो समस्या न्याय र अधिकारका क्षेत्रमा रहेर काम गर्ने नयाँ नयाँ दिदीबहिनीहरूमा देखिने गरेको छ । हामीले त वर्षौँ वर्षदेखि यस्ता समस्या झेल्दै आएको भएर समस्यासँग सामना गर्दै काम गर्ने बानी परिसकेको छ ।
कतिपय अवस्थामा त के हुन्छ भने हामील अन्यायमा परेका दिदीबहिनीहरूलाई यसरी न्याय पाउन सकिन्छ, तपाईहरूका लागि कानुन निर्माण भएको छ, कानुनी प्रक्रियामा गएर आफ्ना समस्या बताउन सक्नुपर्छ, हिंसा भनेको यस्तो हुन्छ भनेर सिकायौँ भने घर बिगारीदिन लागेको भन्दै आरोप लगाउनेहरू पनि छन् ।
न्याय पाउनु सबैको अधिकार हो, अरूको न्याय र अधिकारको संरक्षण गर्नु जिम्मेवारी हो भन्ने सोच्न नसक्दा विभिन्न क्षेत्रमा रहेर काम गर्ने हामी महिला अधिकारकर्मी स्वयम् यातना सहनुपर्ने अवस्था अझै पनि छ ।

दोहोरो जिम्मेवारी प्रमुख कारण

दीपा धिताल
कार्यक्रम प्रबन्धक
महिला पुनस्र्थापना केन्द्र
(ओरेक), दाङ

अधिकारको क्षेत्रमा काम गर्ने प्रायः महिलाहरू दोहोरो जिम्मेवारीका कारण हिंसामा पर्ने गरेका छन् । सबै त्यसो नहोला । तर केही प्रतिशत हिंसा जिम्मेवारीकै कारण हुने गरेको छ । घरपरिवार र पीडितहरूको बीचमा रहेर काम गर्दा निकै समस्या हुने गर्दछ ।
किनभने गाउँ समाज र घरपरिवारले आफ्नो अधिकारसँगै अरूको अधिकारको पनि कदर गर्नुपर्छ भन्ने बुझेको हुँदैन । घर व्यवहारलाई त्यसै छोडेर अरूको लागि आवाज उठाउन जाँदा घर बिग्रिन्छ, गाउँ समाजले नराम्रो सोच्छ भनी काम गर्न नदिने वातावरण एकातिर बनेको हुन्छ भने अर्कोतिर यो कामलाई विशेषगरी ध्यान दिनुहोला भनी मानसिक यातना र धम्की दिनेहरू हुन्छन् ।
काम गर्दै गर्दा तपाईका परिवार पनि छन् नी भन्ने जस्ता धम्कीहरू फोनमा आउने गर्दछन् । उता पीडितले न्याय पाउनुपर्छ भनी दिन रात दुःख झेलिरहेका हुन्छन् । कहिलेकाहीँ काम गर्नुभन्दा पहिले कसैको छोरी, बुहारी सोच्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ । घर परिवारलाई समय दिन नसक्दा कि काम रोज, कि घर रोज भन्ने विकल्पहरू खडा हुने गर्दछन् ।
यसका कारणले पनि हामीलाई काममा अवरोध आउने गर्दछ । त्यसैगरी संस्थागत दबाव, राजैनितक दबावमा पनि हामी परिरहेका हुन्छौँ । पैसा र शक्तिको भरमा हामीमाथि बारम्बार अवरोधहरू सिर्जना गरिन्छन्
। तर हामी कसलाई भन्न जाने । अरूको अधिकारका लागि दिनरात फिल्डमा रहेर काम गर्ने व्यक्ति स्वयम् न्याय पाएन भन्दै हिंड्न थालेपछि हिंसामा परेका अन्य पीडितहरूलाई कसले न्याय प्रदान गर्छ ?
पीडकहरूले आफ्ना गल्तीहरू लुकाउन खोज्ने, पीडित न्याय नपाएर मर्नुपर्ने, अधिकारकर्मीहरू अरूको अधिकारका लागि दिनरात सबैको घोचपेच सहनुपर्ने यस्ता विभिन्न कारणहरूले हामीहरूलाई समेत समस्यामा पार्ने गरेको छ ।
विशेषगरी महिलाहरूलाई घर परिवारको जिम्मेवारी पनि बढी हुने भएकाले सबैतिर एकसाथ लैजान समस्या हुन्छ । यसर्थ कतिपय अवस्थामा हामी स्वयम् मानसिक तनावले गुज्रिएका हुन्छौँ । कतिपय अवस्थामा के हुन्छ भने न्याय प्रदान गर्ने सवालमा आसेपासेका कारण समस्या आउँछ । महिला हुन्, उनीहरूसँग जसरी बोलेनी हुन्छ, जस्तो ब्यवहार देखाए पनि हुन्छ भन्ने प्रवृतिका मान्छेहरू आएभने एकदमै समस्या हुन्छ ।
किनभने पिडितलाई न्याय प्रदान गर्नका लागि सबै कानुनी प्रक्रियाहरू मिलाउनुपर्छ । कुनैपनि निकायले भनेको समयमा कामहरू गरिदिँदैनन् त्यसैले समय लाग्ने गर्दछ ।
त्यो समयमा पीडक पक्षले पीडित पक्षलाई रकमको प्रलोभन देखाएर मैले केही भनेकै छैन, मलाई कसैले दुव्र्यवहार गरेको छैन, म हिंसामा परेको छैन, म तपाईलाई चिन्दिन भन्न लगाउँछन् ।
यसले हामीलाई सबैभन्दा धेरै तनावग्रस्त गराउँछ ।महिला भएर अरूको अधिकारका लागि लड्नु पर्दा जोखिमहरू त कति आउँछन् त्यो त भनेर सकिदैन ।
कोही जोखिम प्रत्यक्ष देखिन्छन्, कोही देखिदैनन् । तर कतिपय अवस्थामा यस्ता हिंसाका मुद्दाहरू हुन्छन् जसले हामीलाई समेत अप्ठ्यारोमा पार्ने गर्दछ । कोही महिला जबरजस्ती करणी मुद्दामा न्याय माग्दै आयो भने हामीले त्यसलाई न्याय दिनै पर्छ र दिन्छौँ पनि ।
तर परिवारमा पुनस्र्थापना गर्न जानेबेला यसको जिम्मा तैले लिनुपर्छ, हाम्रो बेइज्जत भयो, घर भाडियो तैले गर्दा भनेर हामीलाई आरोप प्रत्यारोप पनि लगाउनेहरू भेटिन्छन् । यसले हामीलाई एकदमै समस्या पार्ने गर्दछ ।